کتیبه، تبلور ماندگاری از نوشتار پیشینیان است که پیام و مفهومی ارزشمند را منتقل می سازد و در بسیاری از موارد با بهره گیری از هنر _ به ویژه هنر خط_ درطی اعصار به شکل جلوه ای از هنر خوشنویسی در آمده است و صورتی تزئینی هم یافته است .

کتیبه ها را می توان سندی برای زبان رایج و الفبای کاربردی در جغرافیای حامل دانست که مذهب و مفاهیم بلند فرهنگی جامعه خود را در زمان ، ارائه می نمایند و برخی ، ثبت مکتوب واقعه ای در زمانی خاص را بعهده دارند.

کتیبه اثری هنری در بستر فرهنگ است و تابع مرزبندی های امروزی که زاییده اتفاقات گوناگون و عمدتا سیاسی سده های اخیر می باشد، نیست .

بررسی کتیبه ها ، گاهی ما را تا کشورهای دوردست می برد. کشورهایی که در حال حاضر حتی مرز مشترکی با هم ندارند اما ریشه های مشترک ، همچنان آنان را با یک فرهنگ معرفی می نماید . برای مثال در بررسی و تحقیق پیرامون کتیبه های ایرانی اسلامی می بایست تا آمودریا و سیحون سفر کرد و آثار موجود در آسیای میانه را به نظاره نشست . در این سفر ، ایران بزرگ سده های دور پیش روست ، چرا که شاهکارهایی مانند«مجموعه شاه زنده» ،« ریگستان» و« گور امیر» در سمرقند و یا« منار کلان» و« مدرسه میرعرب» در بخارا، زاییـده فرهنگ ایرانی اسلامی اند هر چند در ایران امروز نباشند همان گونه که رودکی و مولانا بزرگانی هستند با هویت ایرانی هر چند متولد سمرقند و بلخ باشند که امروز دیگر جزو خاک ایران محسوب نمی شوند .

کتیبه ها را می شود از زوایای گوناگون و در محدوده های مختلف مورد بررسی قرار داد . در بررسی کتیبه ها گاهی میدان تحقیق می تواند به یک مکان مشخص خلاصه شود و یک نوع خط . مثلا کتیبه های نستعلیق مسجد و مدرسه عالی شهید مطهری (سپهسالار) .گاهی نیز وسعت این میدان یک شهر یا یک کشور و یا یک منطقه می باشد. نوشته حاضر بخش بسیار کوتاهی است از بررسی کتیبه های ابنیه دوران اسلامی در آسیای میانه با تأکید بر کتیبه های کشور ازبکستان؛ نــمونـه های ارائه شده گستردگی موضوع را نشان می دهد و شــما را با برخی از انواع کتیبـه آشنـا می نماید.

ازبکستان

ازبکستان کشوری است که در بیست سال گذشته با تلاشی قابل تحسین به مرمت و بازسازی میراث فرهنگی اش همت گماشته است ؛ میراثی که از حاکمیت کمونیست لطمات فراوان دیده وبخش هایی از آن تا آستانه تخریب کامل پیش رفته است .

کشور ازبکستان از مهمترین کشورهای آسیای میانه است که با شهرهایی مانند سمرقند، بخارا و خیوه (خوارزم ) از اهمیت فرهنگی خاصی برخوردار است . این کشور با وجود ابنیه متعدد تاریخی و اسلامی همچون مجموعه «خست امام» (تاشکند)- ریگستان ، گور امیر ، مسجد و مدرسه بی بی خانم و ...(سمرقند) – آغسرای و دارالسیاده (شهر سبز) منارکلان ، مدرسه میرعرب ، مسجد بالا حوض و ... (بخارا ) و شهر خیوه که با همان شمایل چند صد سال پیش باقی مانده است، جاذبه های توریستی فراوانی دارد .

نژاد مردم ازبکستان عمدتا اُزبک ، تاجیک و روس می باشد که 85 درصد آنها مسلمانند. زبان رسمی این کشور ازبکی است که نوعی از گویش های ترکی به حساب می آید و کلمات و اصطلاحات فارسی بسیاری در آن وجود دارد. اُزبکها تا پیش از استقلال (1991 م) از الفبای فارسی برای خواندن و نوشتن استفاده می کردند ( البته سالهای حاکمیت شوروی سابق را باید مستثنا کرد ، چرا که زبان رسمی والفبایی تمامی جمهوری های استقلال یافته روسی بوده است و بعد از استقلال نیز با حروف لاتین می نویسند ).

پیشینه فرهنگی ازبکستان بویژه سمرقند و بخارا که زمانی مرکز حکومت و از مراکز علمی جهان اسلام بوده اند آثار برجسته زیادی را پدید آورده است که بخشی از این آثار ، شاهکارهای معماری ایرانی اسلامی هستند با کتیبه هایی در اوج زیبایی از خطوط مختلف .

بررسی کتیبه ها ، گاهی ما را تا کشورهای دوردست می برد. کشورهایی که در حال حاضر حتی مرز مشترکی با هم ندارند اما ریشه های مشترک ، همچنان آنان را با یک فرهنگ معرفی می نماید . برای مثال در بررسی و تحقیق پیرامون کتیبه های ایرانی اسلامی می بایست تا آمودریا و سیحون سفر کرد و آثار موجود در آسیای میانه را به نظاره نشست .